Tik in de beeldbank van Google het woord ‘zwerfjongere’ of ‘dakloosheid’ in en de kans is groot dat je jongeren onder een viaduct ziet liggen op een kartonnetje of met een hoodie op straat naar beneden kijkend. Dat beeld werkt deze jongeren juist tegen in hun ontwikkeling, stelt Danielle Arets, lector Journalistiek en Verantwoorde Innovatie bij Fontys Hogeschool Journalistiek. ‘Dak- en thuisloze jongeren zijn naar eigen zeggen geen probleemjongeren, maar ze worden wel zo neergezet. Dat beeld moeten we bijstellen.’
“We hebben in ons land met ongeveer 12.600 dak- en thuisloze jongeren en steeds meer jongeren met schulden een groeiende groep jongeren die in de problemen zit. Ik zeg ook echt nadrukkelijk ‘in problemen zitten’. Ze hebben een probleem op financieel, persoonlijk of woonvlak, maar het zijn over het algemeen geen probleemjongeren. Dat woord ‘probleemjongeren’ roept zo’n sterk beeld op. We gooien daarmee jongeren die in het nauw zitten op één hoop. Dit zijn jongeren die kwetsbaar zijn, die in een situatie zitten die je niemand toewenst, maar waar we het in Nederland niet goed voor geregeld hebben.”
Wisselwerking tussen de maatschappij en beeld?
“In hun boek Metaphors We Live By analyseren taalkundige George Lakoff en filosoof Mark Johnson de manieren waarop beelden ons denken mede beïnvloeden. Neem bijvoorbeeld het beeld van het hart als ‘pomp’ – dat wordt mede gevoed door industrieel denken en heeft impact hoe we ons lichaam zijn gaan omschrijven als machine en ook hoe we over ons lijf zijn gaan nadenken.”
‘Beelden hebben een enorme impact op het maatschappelijk debat over thema’s als dak- en thuisloosheid.’
“Deze wisselwerking tussen de maatschappij waarin we leven en hoe we deze uitbeelden zien we in heel veel items terug. We leven nu in een tijdperk waarin kunstmatige intelligentie en andere opkomende technologieën als neurale netwerken belangrijk zijn. Dat heeft impact op de manier waarop we onze hersenen gaan beschrijven en praten over onze menselijke kennis. Ook zien we dat beelden enorme impact hebben op het maatschappelijk debat over gevoelige thema’s als dak- en thuisloosheid bijvoorbeeld.”
Beeldvorming rond jonge dak- en thuislozen in Nederland?
“De afgelopen jaren zie je letterlijk mensen zonder dak of zonder huis als het thema dak- en thuisloosheid in de media voorbijkomt. Dat is heel logisch, want dat impliceert de term ‘dakloosheid’ ook. Het is een krachtig beeld. We gebruiken daarvoor vaak afbeeldingen van jongeren onder een brug of viaduct. Dat is vaak niet de situatie waar de jongeren zich in bevinden. Heel veel jongeren hebben vaak nog wel een dak boven hun hoofd, omdat ze kunnen slapen bij vrienden of in opvanghuizen. Ze missen echter het basisgevoel van een thuis en dat laat zich natuurlijk niet zo makkelijk afbeelden.”
‘We krijgen te horen dat we zelf verantwoordelijk zijn voor ons eigen succes.’
“Daarnaast bestaat er een ander krachtig beeld rond deze jongeren: de manier waarop ze met geld en schulden omgaan. Jongeren tussen de 18 en 21 jaar waarbij de ouders niet kunnen voldoen aan de onderhoudsplicht kunnen met de 255 euro aan bijstandsuitkering die ze per maand ontvangen niet leven in een land als Nederland. Dat is logisch. Tijdens het Bouwdepot krijgen voorlopig tien jongeren die in deze situatie zitten een maandelijks inkomen van 1050 euro. Sommigen gebruiken het Bouwdepot om hun schulden af te betalen, en anderen maken financiële fouten. Een van de jongeren bestelde in de eerste maanden van het project te veel eten online. Dan is je eerste reactie: is dat nou zo slim? Natuurlijk is dat niet de slimste keuze, maar als ik eerlijk kijk naar de manier waarop ik zelf met het huishoudbudget omga en de foutjes die daar per maand in worden gemaakt, is het niet eerlijk om te oordelen over deze jongeren. Zo heb ik bijvoorbeeld flink wat concertkaartjes in de prullenbak moeten gooien. De optredens gingen door corona-afgelasting niet door. Al zit daar ook een pechfactor bij, die iedere miskoop omvat, en ik kan het gelukkig opvangen. Dat maakt het lastig. We zijn als samenleving kritischer op mensen die in de problemen raken, omdat we het idee meekrijgen dat we zelf verantwoordelijk zijn voor ons eigen succes.”
Nieuwe beelden
“Op journalistiek vlak is het doel in mijn ogen om te werken aan het opbouwen van een nieuwe beeldenbank. Journalisten gebruiken vaak de beeldbanken van Hollandse Hoogte en het ANP. Als je daarin zoekt op thema’s als dakloosheid en armoede kom je de beelden tegen die ik net besprak. Vanuit het lectoraat journalistiek en verantwoorde innovatie van de Fontys Hogeschool Journalistiek doen we onderzoek naar de manier waarop we door deze archieven kunnen scrollen en hoe dit soort afbeeldingen bepaalde frames rond dakloosheid in stand houden of versterken. Zwerfjongeren zijn naar eigen zeggen geen probleemjongeren, maar ze worden wel zo neergezet. Dat beeld moeten we bijstellen. Het is de hoogste tijd dat we nieuwe beelden gaan toevoegen aan de journalistieke beeldbanken, en we moeten in mijn ogen ook kijken hoe we journalisten daarin mee kunnen krijgen.”
‘Het is de hoogste tijd dat we nieuwe beelden gaan toevoegen aan journalistieke beeldbanken.’
“In dat proces moeten we zelf scherp blijven en onszelf steeds blijven afvragen of we niet hetzelfde trucje aan het herhalen zijn. Wat we bij de aanpak van het Bouwdepot ook onderzoeken is de vraag: hoe kunnen we journalisten die een rol hebben op dit thema meenemen in de discussie over de beeldvorming rond dak- en thuisloze jongeren, en hoe kunnen ze zich constructief verhouden ten opzichte verhouden tot deze jongeren? Het is een discussiepunt, en dat geldt niet alleen voor dakloosheid; dat geldt voor iedere maatschappelijke discussie. We moeten het gedetailleerder bespreken en voorkomen dat we in algemeenheden te blijven of het in zwart-witdenken te gaan opschrijven. Dat kan soms een lekker stukje opleveren, maar daar zijn deze jongeren niet bij gebaat.”
Het team van het Bouwdepot was in september 2020 gastredacteur voor het platform ‘Iedereen onder een dak’. We hebben hiervoor met zes experts gesproken over de inkomenspositie van jongeren en de aanpak van het Bouwdepot.
Danielle Arets (1977) is lector Journalistiek en Verantwoorde Innovatie bij Fontys Hogeschool Journalistiek (FHJ) in Tilburg. Het lectoraat richt zich sterk op onderzoek naar journalistieke innovatie met een focus op digitale ontwikkelingen en nieuwe publiek-private samenwerkingen. Danielle is ook senior onderzoeker bij Design Academy Eindhoven en als adviseur verbonden aan het Bouwdepot.
